Đồng bạc Đông Dương – Một di sản cần bảo tồn và lưu giữ | Tạp chí Văn Nghệ Thái Nguyên điện tử

Nói tới đồng tiền Đông Dương, nhiều người chỉ nghĩ hoặc biết đó là một loại tiền tệ được rập và lưu hành trong thời Pháp thuộc. Điều này đúng nhưng chưa đủ bởi đồng tiền đó đã là di sản, gắn với ký ức Đông Dương, trầm tích nhiều trị giá lịch sử – văn hóa. Và nếu sở hữu một ko gian trưng bày hay tập sách ảnh về ký ức Đông Dương như chúng ta từng làm với thời bao cấp, kiên cố đồng tiền kia sẽ là hiện vật ko thể thiếu!

Đôi nét về đồng tiền Đông Dương
Cùng với quá trình xâm chiếm, bình định Việt Nam, năm 1879, người Pháp đã cho rập đồng “Piastre de Commerce – Indochine Française” (Đồng tiền Thương nghiệp lưu hành tại Nam Kỳ thuộc Pháp). Đồng tiền này mặt trước ghi rõ chuẩn bạc “Titre 0,900” và trọng lượng “Poids 27,2156 gram”. Sau hòa ước Patenotre (1884) sở hữu nội dung: “Nước An Nam thừa nhận và chấp thuận nền bảo hộ của nước Pháp; Nước Pháp sẽ đại diện cho nước An Nam trên mọi quan hệ ngoại giao; Những người dân An Nam nằm ở nước ngoài đều đặt dưới quyền bảo hộ của nước Pháp” (Điều 1)…, nhất là sau sự biến kinh thành Huế rạng sáng ngày 5/7/1885 (mở đầu phong trào Cần vương), người Pháp chiếm cả Việt Nam, cho rập lại đồng tiền “Piastre de Commerce – Indochine Française” (Đồng tiền Thương nghiệp lưu hành tại Đông Dương thuộc Pháp) với trọng lượng và độ bạc như “Piastre de Commerce – Indochine Française” nhưng ghi năm sản xuất 1885(1).

Đồng “ 1 Piastre ” 1931
Những đồng tiền “ Piastre de Commerce ”, mặt trước sở hữu hình bà đầm ( tiếng Pháp : dame ) Marianne ( hình tượng nền Tự do của Cùng hòa Pháp ) đội vương miện ( mũ phrygian ) cùng hào quang quẻ tỏa sáng. Hình bà đầm Marianne đang ngồi sở hữu dáng giống Nữ thần Tự do, bên trái là 3 bông lúa, tay trái gác trên vô lăng thuyền và chiếc mỏ neo, tay phải nắm bó que ( fasces ) của vệ sĩ La Mã cổ đại. Vòng quanh bên trái và bên phải bà đầm sở hữu hàng chữ République Française, phía dưới ghi năm rập ( phát hành ) và chữ BARRE, tên nhà phong cách thiết kế Auguste Barre. Mặt kia, dưới hàng chữ Piastre de Commerce, là ký hiệu “ A ”, tức rập tại Paris ( 2 ) ; ngoài những còn sở hữu hàng chữ “ Cochichine Française ” ( Nam Kỳ thuộc Pháp ) hoặc “ Indochine Française ” ( Đông Dương thuộc Pháp ). Về kích cỡ, đồng tiền Đông Dương sở hữu đường kính 39 mm ; dày 2,7 mm ; vật liệu bạc 0,9 ( 90 % ) ; khối lượng mỗi đồng rập từ năm 1885 tới đầu năm 1895 là 27,215 gr. Từ cuối năm 1895 tới năm 1928, mỗi đồng chỉ còn 27 gr. Riêng đồng “ 1 Piastre ” phát hành năm 1931 sở hữu đường kính 35 mm, khối lượng 20 gr, hình bà đầm Marianne nắm bó que cũng được thay thế sửa chữa bằng hình tượng nước Pháp đội cành ôliu ( dù vẫn giữ nguyên độ dày 2,7 mm ) ( 3 ) .

Trầm tích nhiều trị giá lịch sử – văn hóa
Được rập và lưu hành trong thời Pháp thuộc, gắn với muôn mặt đời sống của những tầng lớp nhân dân trong ít nhất 60 năm (1885 – 1945), đương nhiên đồng tiền Đông Dương trầm tích nhiều trị giá lịch sử – văn hóa. Như Khu dinh thự họ Vương (còn gọi Nhà Vương) sở hữu diện tích sắp 3.000m2 ở xã Sà Phìn, quận Đồng Văn, tỉnh Hà Giang được xây từ thời kì từ năm 1898 tới năm 1907 (được xếp hạng Di tích Quốc gia năm 1993) với ngân khoản lên tới 15 vạn đồng tiền trắng Đông Dương (tương đương 150 tỷ đồng ngày nay).

Đồng tiền hoa xòe đúng nghĩa năm 1888 ( đồng Điểu ngân / bạc Mễ Tây Cơ )

Nhà văn Ma Văn Kháng từng sở hữu tiểu thuyết “Đồng tiền trắng hoa xòe” viết về lịch sử Lào Cai từ sau Cách mệnh Tháng Tám năm 1945 tới cuối năm 1947 lúc thực dân Pháp trở lại xâm chiếm vùng đất này. Tác phẩm xoay quanh câu chuyện một số cán bộ cách mệnh sở hữu những chuyến đi quả cảm, đầy ý thức trách nhiệm tới những thổ ty miền Đông của tỉnh, đem tiếng nói của cách mệnh tới với nhân dân những dân tộc vùng cao, bấy giờ vẫn đang trong ách áp chế của chế độ thổ ty cha truyền con nối. Trong tác phẩm, rất nhiều lần đồng tiền được nhắc tới. Này là chuyện tri châu Hoàng Văn Chao đặt ra điều luật chi tiết với người bản xứ: “Ngựa vào ruộng nhà quan, bất kể đã vặt ngọn thuốc phiện nào chưa, cứ theo lệ, phạt hai lạng thuốc và năm đồng tiền”; này là hình ảnh Hoàng Văn Chao “bê tất cả hòm to, hòm nhỏ, hũ sành, lọ sứ, thạp đất cổ đặt lên giường và vàng cùng bạc trắng đổ ra tung tóe trên chiếc chiếu cói trắng gài hoa xanh. Những thỏi vàng nén, những đồng tiền trắng hoa xòe sở hữu hình bà đầm ngồi xòe váy và nhành lúa uốn cong đều một loại (…) tròn vạnh, sáng như mặt trăng, sáng như mặt trời! Hàng vạn chiếc mặt trăng, mặt trời cùng ngời ngời lấp lóa”; này là sự chuẩn bị kháng chiến của bà con làng Nhuần: Mọi người đúc súng, rèn kiếm và “đặt một chồng bạc trắng, hạ kiếm một nhát, cả chồng bạc bị cắt làm đôi” (4)…
Những lớp học trò từ thế hệ 6X trở lại đây hẳn vẫn còn nhớ tác phẩm “Vợ chồng A Phủ” của nhà văn Tô Hoài được đưa vào SGK môn Văn ở bậc THPT? Trong tác phẩm đó, sở hữu lời nói rành rọt của thống lý Pá Tra: “Thằng A Phủ đánh người thì làng xử mày phải nộp vạ cho người phải mày đánh là hai mươi đồng, nộp cho thống quán năm đồng, mỗi xéo phải hai đồng, mỗi người đi gọi những quan làng về hầu kiện năm hào. Mày phải mất tiền mời những quan hút thuốc từ hôm qua tới nay. Lại mất con lợn hai mươi cân, chốc nữa mổ để những quan làng ăn vạ mày. A Phủ, mày đánh con quan làng, đáng lẽ làng xử mày tội chết, nhưng làng tha cho mày được sống mà nộp vạ. Cả tiền phạt, tiền thuốc, tiền lợn, mày phải chịu một trăm bạc trắng. Mày ko sở hữu trăm bạc thì tao cho mày vay để mày ở nợ. Bao giờ sở hữu tiền trả thì tao cho mày về, chưa sở hữu tiền trả thì tao bắt mày ở làm con trâu, con ngựa cho nhà tao. Đời mày, đời con, đời cháu mày tao cũng bắt thế, bao giờ hết nợ tao mới thôi” (5)…
Ông Chảo Kin Sài, 70 tuổi, người Dao Đỏ ở xã Tòng Sành, quận Bát Xát cho biết: Trước đây, người Dao thường trao đổi, tìm bán với nhau bằng bạc trắng. Nhà nào càng sở hữu nhiều bạc trắng thì càng giàu sở hữu và được tôn trọng. Bạc trắng được sử dụng trong những lễ cúng quan yếu, trở thành sính nghi ko thể thiếu mà nhà gái thách cưới nhà trai. Năm tôi 15 tuổi đã được bố mẹ đi hỏi vợ cho. “Ngày đó gia đình tôi phải đưa cho nhà gái 99 đồng tiền trắng hoa xòe thì mới được đón dâu về. Số bạc trắng đó lúc bấy giờ sở hữu thể tìm được 3 con trâu to. Con trai người Dao mà nhà nghèo, ko sở hữu bạc trắng thì khó lấy được vợ. Hiện giờ xã hội thay đổi, người Dao ko thách cưới nhiều bạc trắng nữa vì bị coi là hủ tục, nhưng đám cưới vẫn cần một hai đồng tiền để làm lý” (theo tư liệu của Tuấn Ngọc)…

Đồng tiền Đông Dương năm 1900

Cách đây 6 năm, tại Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch những dân tộc vùng Đông Bắc được tổ chức trên đất Bắc Kạn (2015), đoàn những nghệ nhân, diễn viên tỉnh Cao Bằng đã trình diễn trích đoạn “Đám cưới dân tộc Dao đỏ” ở xã Thái Học, quận Nguyên Bình. Một lễ ăn hỏi diễn ra tại nhà gái được tái tạo với những lễ vật gồm gà, rượu, thịt lợn, trang sức (vòng cổ, vòng tay, xà tích, áo yếm, hoa tai), 1 số lễ vật thách cưới mà 2 bên gia đình đã bàn luận, đi tới thống nhất từ trước và đương nhiên ko thể thiếu 10 đồng tiền trắng…
Còn nhiều, nhiều nữa những trầm tích lịch sử – văn hóa mà do phạm vi một bài báo, chúng tôi ko thể kể hết và đọc tới đây, hẳn sở hữu độc giả đặt nghi vấn: làm thế nào sở hữu thể tìm được 1 (hay nhiều) đồng tiền Đông Dương để sưu tập, giữ gìn hoặc làm kỷ niệm?

Chung tay lưu giữ một phần ký ức Đông Dương
Do những biến động, thay đổi về chính trị; do chiến tranh, thiên tai, địch họa và cả thói quen của bà con vùng dân tộc thiểu số miền núi hay lấy đồng tiền Đông Dương chế tạo đồ trang sức nên đồng tiền Đông Dương ngày càng vắng bóng trong xã hội hiện đại. Sự vắng bóng và trị giá của đồng tiền Đông Dương đã lý giải vì sao nó hay bị làm giả,… nhất là ở những khu du lịch vùng cao như Sapa (Lào Cai). Ở “nơi gặp gỡ đất trời” này, nếu bạn được báo giá 300 – 500 nghìn đồng cho một đồng tiền Đông Dương thì kiên cố đấy là hàng giả, đồ kém chất lượng (nhái). Bởi một đồng tiền Đông Dương nếu cân nặng 27gr đã tương đương với 7,20 chỉ bạc, trong lúc mỗi chỉ bạc sở hữu giá trên 100 nghìn đồng. Chỉ tính trị giá bạc, một đồng Đông Dương đã sắp 800 nghìn, thêm những yếu tố về niên đại, màu thời kì, sự may mắn của những con số…, trị giá của nó sở hữu thể cao hơn nhiều lần, nhất là những đồng được rập từ thời kì từ năm 1885 tới đầu năm 1895, rồi đồng 1910, 1928… Đừng quên một đồng tiền là sản phẩm của làng vàng bạc Châu Khê (Hải Dương), sản xuất ở thời khắc hiện tại, mô phỏng đồng tiền Đông Dương, được giảm tới 37% vẫn còn giá 760 nghìn đồng (giá gốc 1,2 triệu đồng).

Anh Hoàng Văn Hiền đang giám định, phân loại những đồng tiền

Trên một số sàn giao dịch điện tử, sở hữu một số trang mạng cũng rao bán đồng tiền Đông Dương nhưng mức độ rủi ro khá to: sở hữu đồng tiền “giả thấy rõ”, song cũng ko ít đồng tiền nếu chỉ nhìn qua, rất khó phân biệt được thật – giả. Từ thực tiễn giao dịch và kinh nghiệm bản thân, người viết xin san sớt với độc giả một liên hệ tin cậy sở hữu thể tìm bán đồng tiền Đông Dương là anh Hoàng Văn Hiền – thầy giáo Mỹ thuật trường THCS Trung Sơn, Yên Sơn, Tuyên Quang đãng; hiện trú ngụ tại xóm 8, xã Kim Phú, thành thị trấn Tuyên Quang đãng. Anh Hiền vốn sở hữu niềm say mê bạc, cũng từng “ăn quả đắng” lúc tìm phải bạc giả ở Sapa nên rất “giận dữ”, bỏ nhiều thời kì, công sức để nghiên cứu, tìm hiểu về loại tiền tệ này. Trên mạng xã hội Youtube, anh Hiền giới thiệu cụ thể, chi tiết cách phân biệt, giám định đồng tiền thật – đồng tiền giả, đồng tiền cũ – đồng tiền mới (như đồng tiền thật sở hữu trọng lượng từ 27 gr – 27,215 gr, còn bạc giả nhẹ hơn; với đồng tiền thật, lúc đặt nó lên ngón tay để thăng bằng rồi sử dụng vật kim loại gõ nhẹ lên cạnh đồng tiền, sẽ sở hữu âm thanh leng reng vang dài, còn đồng tiền giả âm thanh rất khác; cũng sở hữu thể thử bằng cách khò lửa đồng tiền đỏ rực rồi thả vào nước cho nguội, nếu là bạc thật sẽ ko bị đổi màu, sáng màu bạc, còn nếu là bạc giả sẽ xỉn màu; đồng tiền cổ cũng sắc sảo hơn về hoa văn, đường nét – đồng tiền giả thường thô vụng về, kém thẩm mỹ), cách làm sáng bóng lúc đồng tiền bị ngả màu (sử dụng tro bếp hoặc kem đánh răng)… Bàn chân anh Hiền đã đi khắp những miền Đông Bắc, Việt Bắc, Tây Bắc; thuê thợ lặn mò dưới đáy sông Lô, bến Bình Ca – nơi từng sở hữu nhiều con tàu Pháp bị bắn cháy, đánh đắm trong chiến dịch Việt Bắc Thu đông (1947); thậm chí, năm 2018 anh còn sang tận nước bạn Lào để nhập về những đồng tiền Đông Dương thật phục vụ người chơi, người tìm. Anh Hiền thường đau đáu nỗi: sở hữu nhiều người thích, muốn tìm đồng tiền Đông Dương thật như một di sản, kỷ vật thời thuộc Pháp nhưng họ chưa sở hữu kinh nghiệm phân biệt thật – giả, lại bị nhiều nơi bán hàng lưu niệm gạt nên mất niềm tin… trong lúc đó, giới thương lái Trung Quốc vẫn ngày đêm lùng tìm loại di sản, kỷ vật “một đi ko trở lại” đó.
Rõ ràng, với người Việt Nam, đồng tiền Đông Dương là di sản, là kỷ vật thấm trong đó bao công sức, mồ hôi, nước mắt và cả máu của những bậc tiền nhân nhưng với thương lái Trung Quốc thì đó chỉ là một món hàng tìm đi bán lại để kiếm lời!
Anh Hiền ko sở hữu mong ước gì hơn là ngày càng sở hữu nhiều người biết tới đồng tiền Đông Dương thật, cùng chung tay giữ lại di sản, kỷ vật này!.

Nhiều người gọi đồng tiền Đông Dương là “đồng tiền hoa xòe” hay “đồng tiền trắng hoa xòe” như tên tiểu thuyết của nhà văn Ma Văn Kháng nhưng thực ra “đồng tiền hoa xòe” là tên gọi dân gian của đồng tiền Mexicana của nước Republica Mexicana (Cùng hòa Mexico, người Việt gọi là Mễ Tây Cơ hay Mê Hi Cô), một trong những đồng tiền nước ngoài lưu hành ở Việt Nam trong thế kỷ XIX.
Ngày 10/4/1862, ngay sau lúc chiếm được Nam Kỳ, Tổng chỉ huy liên quân Pháp – Tây Ban Nha là Thiếu tướng Bonard đã ký quyết định cho phép lưu hành đồng tiền Mexicana. Sau hơn 40 năm gia nhập nền văn minh vật chất của người Việt, đồng Mexicana mới hết vai trò lịch sử: Để củng cố chính quyền Pháp tại Đông Dương, ngày 3/10/1905, Chính phủ Pháp ra nghị định nêu rõ “kể từ 1/1/1906, đồng Mexicana ko còn trị giá pháp định” trên toàn cõi Đông Dương.
Đồng tiền Mexicana hình tròn, chính giữa sở hữu hình một con đại bàng, mỏ ngoạm và nanh vuốt quắp một con rắn đang đậu trên cành cây xương rồng mọc trên một tảng đá bên hồ nước. Người Việt trông giống con cò nên gọi là “đồng tiền con cò” (còn gọi điểu ngân – đồng tiền sở hữu hình chim) như câu ca xưa: “Cưới em phải bạc con cò/ Đâu phải hứa hò nói chuyện đẩy đưa”…
Phổ biến hơn chiếc tên “đồng tiền con cò”, người Việt gọi đồng tiền Mexicana là “đồng tiền hoa xòe” vì mặt sau của sở hữu hình chiếc mũ Phrygian mang dòng chữ “LIBERTAD” (tự do) tỏa hào quang quẻ trông như bông hoa đang xòe ra: “Em tham đồng tiền hoa xòe/ Trốn cha trốn mẹ đi kề người Tây”; “Mùa đông lụa lụa the the/ Mùa hè bán bạc hoa xòe sắm khăn”…

Thanh Hà

Chú thích
(1): Từ thời kì từ năm 1885 tới năm 1931, cũng sở hữu những năm người Pháp ko sản xuất đồng tiền Piastre: 1891, 1892, 1911, 1912, 1914 – 1920, 1923, 1929, 1930.
(2): Ngoài ký hiệu “A”, tức rập tại Paris, những năm 1921 – 1922 sở hữu những loại đồng Piastre mang ký hiệu “H” và ko “H”. Trong đó “H” là Heaton, Birmingham – tức được rập ở Heaton thuộc Anh.
(3): Trong số những đồng Piastre được sản xuất và lưu hành thì “Piastre de Commerce 1890” được sản xuất ít nhất với chỉ 6.108 đồng cho toàn cõi Đông Dương nên quá hiếm, còn “1 Piastre” 1931 được rập tới 16.000.000 đồng. Tuy vậy, giới sưu tập và chơi tiền cổ ít gặp “1 Piastre” 1931 hơn những đồng sở hữu niên đại 1907, 1908, 1909…
(4): Xin xem tiểu thuyết Đồng tiền trắng hoa xòe (tái bản) của Ma Văn Kháng, Nxb Văn học, Hà Nội, 2016.
(5): Xin xem sách giáo khoa Văn học 12, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1986, tr. 21.

Source: https://bloghong.com
Category: Tài Chính